Маған жақсы мұғалім бәрінен де артық, өйткені мұғалім мектептің жүрегі!
Республикалық апталық газеті

Әбилхан Қастеев 110 яшта


21 ноября 2014, 12:47 | 1 938 просмотров



-Дадам әтигәнлик саат алтидә туруп, алди билән өйниң әтрапини сүпүридиған. Һойлидики өзи өстәргән гүлләрни суғуридиған. Андин чевәрханисиға киривелип, әтидин кәчкичә сүрәт салиду. Өйгә пәқәт тамақлинишқила келидиған. Талай ишлири мениң көз алдимда дунияға кәлди. Алди билән салидиған сүритиниң режисини ясавалиду, андин азлап бояқ йеқип, бизни чақиридиған. «Қәйери дурус, қәйери дурус әмәс?»дәп сорайду. Биз бала болғанлиқтин һәммә йери дурус яхши болуп көрүнәтти. Акилирим болса «Мону йери яхши, мону йери сәл қамлашмай қапту» дәп өзлиричә пикир ейтидиған. Дадам болса уларни тиңшап, сүритини қайтидин түзәйду. Тапшуруш билән салған сүрәтлирини комиссия қобул қилип елип кетидиған. Шундақ сүрәтлириниң бәзи бирлирини,това, өзимизму көрмәптимиз. Дадимизниң йүз жиллиқ тойиға беғишланған көргәзмидә көрүп, һәйран қалдуқ,- дәп Ә.Қастеевниң қизи Гүлдәрия апай сеғиниш билән әскә алди. Дадамниң жүриги қаттиқ ағирип жүрди. Ағриқханида айдин ошуқ йетип чиқти. Дадимизни һаяттин өтиду дегән ой хиялимизғиму кәлмигән. Шу күни Сүрәтчиләр мәркизигә бармақ болуп талаға чиқтидә, қораға киргән. Шучағда мейисигә қан қуюлуп, вапат болди. Һәммимизниң ғәмхорчимиз, тиригимиз еди. Дадамниң вапитиға талай күн ишәнмәй жүрдүм. Гүлләрни суғуруп жүргән йеридин биз ятқан бөлминиң деризисигә су чечип: «Һәй, қизлар, турсаңларчу!» - дәп охитидиған. Талайғичә деризигә су чечип, бизни охитидиған дадамниң авази аңлинамду дәп тиңшап жүрдүм. Бәзидә дадам узақ сәпәрдин қайтип келидиғандәкла көрүнәтти.

Хәлқимизниң улуқ сүрәтчиси, «Қазақ тәсвирий сәнъәт һүнириниң атиси» Әбілхан Қастеев 1904-жили 1-январьда һазирқи Алмута облуси, Панфилов наһийәси, Чежин йезисида деханчилиқ билән шуғуллинидиған аддий чарва аилисидә дунияға кәлгән. Ата теги бойичә, Әбілхан Қастеев- улуқ йүзгә қарашлиқ Суан елиниң ичидики Бәйтүгей атидин тариғанӘлчибәг руһисидин. Дадисидин үч йешида айрилған у жапа-мәшәқәтләрни көп тартип, бала дәвридин әмгәккә арилашти.Таң атқандин күн патқичә малниң кәйнидә тағ-ташларда жүридиған бала, Әбилханниң муңдишиму, сирдишиму Чежиннниң гөзәл тәбийити болди.Туғулған йериниң асман бойлиған тағлири билән долқунлирини қирғаққа ташлап, интилип аққан әркә өстәңдин өзгичә сир байқиған у, әшу гөзәлликниң барлиғини көз алдиға, көкригигә жиғивәрди. Тәбиәтниң һәр хил бояқлирини санасиға сиңирип, өсүмлүкләр билән жаниварлар дуниясиниң ич-сирини, реңини, тирикчилигини чоңқур сезинип, чүшинип өскән Әбилханниң рәссамчилиқ қабилийитиниң өсүверишиға аниси Қалипаниңму үлүши алаһидә болди.Қалипаниңтоқулған кәштә билән, ойған нәқишлиригә йеза хәлқиһәйран қалатти. Туғулушидин зерәк, һүнәрлик Әбилхан, анисиға ярдәмлишип жүрүп, сирмаққа, текимәткә һәр хил нәқишләрни оюшни билгән. Гөзәлликкә жени хумар у тағ өстиңидин һәр хил ташларни жиғип елип, улардин чирайлиқ мончақ, түгмә, урчуқ, қочақ ясап, йезидики момилири билән сиңиллирини хошал қилишни адәткә айландурған. Зәргарлиқ билән шуғуллиниши бәзидә алдидики малдин айрилип қелишқиму сәвәпкар болуп, талай қетим байниң тайиғи астида қалған. Туғма талант бала бәри бир алған қәдимидин артқа маңмиған. Зәргарлиқ һүнири бара-бара һәйкәлтарашлиққа улушуп, Әбилхан әнди таштин һәр түрлүк шәкилләр ясашқа көчкән. Көзини ачқандин бери көрүп келиватқан қой, өшкә, сийир, ат, төгә, тағ-таш шәкиллири билән қатар, өзигә қисас ясап, чишини қайрип жүргән қиянәтчи байниму охшитип кәлтүргән.

Уни билип қойған бай, балини айимай тиллап, урған. Шуниң билән бир

қатарда чала сават моллиларму: «Адәмниң сүритини селиш, шәклини ясаш-

гуна. Буни ишлигән адәм удунияда дозақ отида көйиду»,- дәп өзини

жазалиғиниға қоймай, униң һүниригә зоқлинип жүргән аддий хәлиқниңму

әрвайиниучарған. Қандақ дегән биләнму, йеза хәлқиниң арисида балиниң талантини тонуп-билип: « Мундақ жүривәрмә, һүнәр-билим издә»,-дәп мәслиһәт бәргән, ақ йол тилигән Түргембай зәргар охшаш адәмләр аз болмиған. Бирақ, қишниң соғи билән, язниң аптивиға қаримастин, он бәш атниң арқисида жүрсиму бир еғиз иллиқ сөз аңлимиған жигитниң билим издәйдиғандәк чамиси болмайду. Һәр кимдин һәр нәрсини үгинип жүрүп, қарини тонуп, чала сават ачиду. Шундақ қилип, 22-23 йешида қойчиниң тайиғини ташлап, наһийә мәркизи Яркәнткә келиду. Бир татарға яллинип, шуниң һойлисини сүпүрүп, қорасини тазилайду. Ара-арисида булақтин бочкилап су әкелип сатиду. Шундақ қилип жүрүп тапқан ахчисиға қәғәз билән бояқ сетип алиду. Күндүзи қара иштин бошалмиғанлиқтин, ғува шамниң йоруғида бәзидә таң атқичә сүрәт салған күнлириму болған. Тапқан ахчиси күнлүк тамиғидин, қәғизи билән бойиғидин ашмиғини билән, Яркәнткә келиш арқилиқ Әбилхан чоң мәркәзгә, озуқ тәжирбиләргәбир қәдәм болсиму йеқинлашти. Шәһәр тирикчилиги билән тонушуп, қайниған һаят еқимиға бойини үгитишкә башлайду. Яркәнткә келишиниң йәнә бир сәвәви, С.Саламатов чоң үлүш ясап, униң ишлирини қазақ елиниң шу вақтидики пайтәхти Қизилордидики тегишлик мәһкимиләргә әвитиду. Әбилхан болса шу чағдики атақлиқ Түрксибниң Сариөзәк әтрапидики Айнабулақта йол қурулушида ишқа кириду. У йәрдиму өзиниң делиллиги, әмгәкчанлиғи билән әлачи ишчи ретидә тонулиду. Әбилхан өзиниң сөйүмлүк кәсиви- сүрәтчиликни ташлимайду. Чоюн йолниң бойидики йоған ғар ташқа Ленинниң сүритини һарву чеқиниң мейи билән селип, әтрапидики ишчиларни һәйран қалдурған еди.

Республикилик Хәлиқ ақартиш комиссарияти 1929-жили уни Н.Хлудовниң әдәбий сүрәт студиясиға әветиду. Ишлири билән тонушуп чиққандин кейин Қастеевкә рази болғини шунчә, 78 яштики қери сүрәтчи: «Мошу яшқичә қазақтин чиққан талантлиқ сүрәтчини көргүнүм үчүн бәхитликмән»,- дәп қолини қисқан дейишиду. Шундақ қилип, Әбилхан бир аз вақитН.Хлудовтин дәрис алиду, акварель билән иш ишләшни үгиниду.

1934-жили өткән тунжа слетта иши баһалиниду. Униң Абай мавзусиға селинған сүрити билән Ленини портрети алаһидә баһалиниду. Өмүр бойи өз бети билән келиватқан Әбилхан шуниңдин кейин Москваға беришқа бәл бағлайду. У йәрдики бәдиий һүнәр студиясиниң кәчки бөлүмигә икки жилдәк қатнишип, сүрәт һүнириниң қир-сирини үгиниду, шуниң билән бир қатарда Москвадики чоң галериялар билән көргәзмиләргә берип, орусниң, чәт әлниң атақлиқ сүрәтчилириниң ишлири билән тонушиду.

Қазақстан сүрәтчилириниң һөрмәтлик йетәкчиси болуп, талай жил хизмәт атқуриду. Икки қетим қазақ ССР Алий Кеңишиниң депутати болуп сайлинип, әл һөрмитигә сазәвәр болди. Сүрәтчиниң мошундақ бай әсәрлирини, хәлқигә дегән әмгәклирини баһалап, 2004 жили 100 жиллиқ тойи ЮНЭСКО һәжимидә тойланди.

Автор:
Мухтарова Зайтунам Зординовна Бастауыш сынып мұғалімі Садыр орта мектебі Алматы облысы Панфилов ауданы