Маған жақсы мұғалім бәрінен де артық, өйткені мұғалім мектептің жүрегі!
Республикалық апталық газеті

СӨЙЛЕУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ӘДІСТЕРІ


15 сентября 2022, 04:59 | 14 607 просмотров



Аңдатпа: Сөйлеудің бұзылуы-сөйлеу әрекетінің әртүрлі бұзылыстары, толық сөйлеу қарым-қатынасына және әлеуметтік өзара әрекеттесуге кедергі келтіреді.

Түйінді сөздер: логопед, функция, психология

Сөйлеу қабілеті бұзылған балаларға арналған топтардағы жұмыс мектеп жасына дейінгі әр баланың қатысуымен анықталады:

- сөйлеу кемшіліктері;

- сөйлеу әрекетімен тығыз байланысты процестердің толық қалыптаспауы (зейін, есте сақтау, ауызша-логикалық ойлау, саусақ және артикуляциялық моторика);

- сипаттамалық ерекшеліктері.

Мұғалімнің жұмысында екі негізгі бағытты бөлуге болады:

  1. Түзету-тәрбиелік.
  2. Жалпы білім беру.

Яғни, мұғалім логопедпен бірге балалардағы сөйлеу бұзылыстарын, сондай-ақ онымен тығыз байланысты процестерді түзетуге қатысады, сонымен қатар балабақшаның жаппай бағдарламасында қарастырылған бірқатар жалпы білім беру шараларын жүзеге асырады. Оларға балалардың ақыл-ой, адамгершілік, патриоттық, эстетикалық тәрбиесі, мәдени және гигиеналық дағдыларға баулу және т.б. жатады, алайда екі бағыттың ішінде біріншісі – түзету және тәрбиелеу-ең маңызды, жетекші, ал екіншісі – жалпы білім беру – бағынышты екенін ескеру қажет.

Топтағы түзету жұмыстары логопедтің басшылығымен және бақылауымен жүзеге асырылады. Бұл балалардың сөйлеу және психологиялық мүмкіндіктерін, әрқайсысының жас нормасынан артта қалу дәрежесін, барлық түзету процестерінің динамикасын жақсы білетіндігімен түсіндіріледі.

 

Сөйлеу қабілетінің бұзылу себептері:

Биологиялық

Әлеуметтік-психологиялық

Әлеуметтік-психологиялық

Сөйлеу бұзылыстарының дамуының биологиялық себептері негізінен ішілік даму мен босану кезеңінде (ұрық гипоксиясы, босану жарақаттары), сондай-ақ туылғаннан кейінгі алғашқы айларда (ми инфекциясы, жарақаттар) әсер ететін патогендік факторлар болып табылады. Кез-келген патогендік фактордың әсерінен пайда болатын сөйлеу бұзылыстары өздері жоғалып кетпейді және арнайы ұйымдастырылған түзету логопедиялық жұмыстарсыз баланың одан әрі дамуына теріс әсер етуі мүмкін

 

Әлеуметтік-психологиялық қауіп факторлары негізінен балалардың психикалық депрессиясымен байланысты. Сөйлеудің дамуына теріс әсер баланың мектепке дейінгі жастағы екі тілдік жүйені бір уақытта игеруі, баланың сөйлеу дамуын шамадан тыс ынталандыру, бала тәрбиесінің жеткіліксіз түрі, педагогикалық немқұрайлылық, баланың сөйлеуін дамытуға тиісті көңіл бөлінбеуі, басқалардың сөйлеу ақаулары қажет болуы мүмкін. Осы себептердің нәтижесінде бала сөйлеудің әртүрлі аспектілерінің дамуының бұзылыстарын сезінуі мүмкін.

 

 

Түзету міндеттеріне мыналар жатады:

- логопедтің тапсырмасы бойынша жеке сабақтарда балалардың сөйлеу дағдыларын бекіту;

- сөйлеуді дамыту бойынша фронтальды сабақтар өткізу (ерекше жүйе бойынша);

- барлық режимдік сәттер процесінде балалардың сөздік қорын толықтыру, нақтылау және жандандыру;

- қойылған дыбыстарды және балалардың сөйлеуінің грамматикалық дұрыстығын жүйелі бақылау;

- балалардың зейіні мен есте сақтау қабілетін дамыту-сөйлеумен тығыз байланысты процестер;

- сөйлеу функцияларының бірі ретінде баланың ауызша-логикалық ойлауын жетілдіру;

- балаларда сөйлеу функциясымен байланысты артикуляциялық саусақ моторикасының дамуы.

Эксперименттік жұмыс 5-6 жастағы балаларда сөйлеудің дыбыстық мәдениетін қалыптастыру шарттары

Мәселе бойынша зерттелген теориялық материал негізінде фонетикофонематикалық дамымауы бар 5-6 жастағы балаларда сөйлеудің дыбыстық мәдениетін қалыптастыру, анықтау мақсаты анықталды зерттеу бөліктері-дыбыс деңгейінің қалыптасу деңгейін анықтау фонетикалық-фонемалық дамымауы бар 5-6 жастағы балалардағы сөйлеу мәдениеті. Зерттеу №2 "Балбөбек" балабақшасы жүргізілді  мектепке дайындық тобында. Зерттеуде қабылданды эксперимент үшін екіге 5-6 жастағы 20 баланың қатысуы кіші топтар – эксперименттік (10 бала) және бақылау (10 бала) И. А. Смирнованың, Е. М. Струнинаның зерттеулеріне сүйене отырып, Е. А. Стребелева, О. С. Ушакова, біз көрсеткіштер мен анықтауға арналған модификацияланған диагностикалық тапсырмалар фонетикофонематикалық дамымауы бар 5-6 жастағы балаларда сөйлеудің дыбыстық мәдениетін қалыптастыру.

1-кесте - Анықтау экспериментінің диагностикалық картасы

 

Диагностикалық көрсеткіштер

Диагностикалық тапсырмалар

- қалыптасу артикуляциялық моторика

« жаттығуларды  қайтала» (авторы И.А. Смирнова)

- қалыптасу фонемалық есту

«Эхо» (авторы Е.А. Стребелева)

– жинақылығы дыбыс сөйлеудің экспрессивтілігі (темп және сөйлеу ырғағы, биіктігі мен күші дауыс, интонация)

«Дұрыс атаңыз» (автор Е.А. Стребелева

 

Анықтауға бағытталған диагностикалық тапсырмалардың сипаттамасы фонетикалық-фонемалық балалардағы сөйлеудің дыбыстық мәдениетінің деңгейі дамымауы:

1 диагностикалық тапсырма "мені қайтала" (автор и.А. Смирнова).

Мақсаты: артикуляциялық моториканың қалыптасуын анықтау. Эксперимент барысы: Эксперимент әр баламен жүргізілді жеке-дара. Экспериментатор балаға оның артынан қайталауды ұсынды жаттығулар. Мысалы, "менің қалай істейтінімді қарап, артымнан қайтала". Тілдің қозғалғыштығын тексеру кезінде балаға ұсынылды келесі жаттығулар: кең тілді, төменгі ерінді ұстаңыз; "ине" тілді тарылту," иық пышағы " тілді кеңейту; тілдің ұшын көтеру жоғары, содан кейін төмен; "сағат" жаттығуын орындаңыз тіл жағынан жағына қарай. Еріннің қозғалғыштығын тексерген кезде: ерінді алға созыңыз, содан кейін кең күлімсіреп созыңыз. Жұмсақ таңдайдың қозғалғыштығын тексеру кезінде: балаға ұсынылды аузыңызды ашып, " а " дыбысын айтыңыз, белсенді немесе жұтқыншақтың артқы қабырғасына жұмсақ таңдайдың пассивті жанасуы немесе болмауы түйісу. Төменгі жақтың қозғалғыштығын тексеру кезінде: кезек-кезек төменгі жақты оңға және солға итеріп, жақты бекітіңіз әр позиция беске дейін. Бағалау келесі өлшемдерге сәйкес жүргізілді: 1 балл (төмен деңгей) – бала дұрыс қайталай алмады 21 тапсырмалар; 2 балл – орташа деңгей) - бала барлық тапсырмаларды, қимылдарды орындады олар баяулады немесе шиеленісіп, қателіктер жіберді; 3 балл (жоғары деңгей) - бала бәрін өз бетінше орындайды тапсырмалар, қозғалыстарды айқын проблемаларсыз жасайды. Эксперимент нәтижелерін өңдеу: эксперимент барысында 5-6 жастағы балалардағы артикуляциялық аппараттың жағдайы. ЭТ тобында, Б төмен деңгейі. Орташа деңгей 3 баладан анықталды, бұл барлық балалардан 30% құрайды :топ. Жалғас., Нұрлан, Руслан , бұл балалар өздерін сезінді, шағын кернеу және сәл баяу қозғалыстар. Жоғары деңгей емес анықталды.КГ-да 6 баланың деңгейі төмен, бұл бүкіл топтың 60% құрайды: Артем ,Жанна, Малика, Асем, Алдияр  және Ермек. жеңе алмаған  тапсырмамен олар жаттығуларды ойнауда үлкен қиындықтарға тап болды.Орташа деңгей 4 баланы құрады, бүкіл топтың 40% сыналушылар, Ерлан,Мухтар,Арман, Аружан осы балалар сыналды кейбір жаттығуларды орындаудағы қиындықтар туды. Жоғары деңгейдегі балалар анықталған жоқ.

Диагностикалық тапсырма бойынша алынған деректер  (1-сурет)

1-суретте Диагностикалық тапсырманың нәтижесі берілген.

Диагностикалық тапсырмалар бойынша барлық зерттеулерді талдағаннан кейін біз

эксперименттің қорытындысы шығарылды.Нәтижесінде біз қалыптасудың үш деңгейін шартты түрде анықтадық фонетикалық-фонемалық 5-6  жастағы балалардың дыбыстық сөйлеу мәдениеті дамымауы:Төмен деңгей (5-8 балл). Балаларда проблемалар бар артикуляциялық аппараттың құрылымы, белгілі бір кернеуі бар бала артикуляциялық позаларды ойнатады, дұрыс қайталай алмайды қайта көрсетусіз және экспериментатордың қосымша көмегінсіз тапсырма.Синкинезия бар. Фонемалық есту қабілеті бұзылған, тіпті экспериментатор және қайталау, бала жеңе алмайды тапсырма. Дыбысты айту түсініксіз, айқын емес, байқалады дыбыстардың бірнеше тобын айтудағы проблемалар (ысқырық). Сөйлеудің дыбыстық экспрессивтілігі қалыптаспаған, бала сөйлеу қарқынын бәсеңдетуге, жылдамдатуға, дауыс күшін реттеуге қабілетті, интонацияны пайдаланбайды, тіпті экспериментатордың көмегімен. Балаайтылымдағы сөздің буындық құрылымының үштен астам бұзылуына мүмкіндік береді ұсыныстар, экспериментатордың көмегі қажет.Орташа деңгей (8-11 балл). Балада проблемалар бар аз қиындықпен артикуляциялық аппараттың құрылысы артикуляциялық қалыптарды жаңғыртады, көмекке жүгінеді экспериментатор, айтылу кезінде аздап шиеленіс бар ана тілінің дыбыстары. Фонемалық проблемалар бар

есту арқылы бала бірінші буынды дұрыс айтады, ал екіншісі теңеседі біріншісі, экспериментатордың көмегіне жүгінеді және қайталанады.

Дыбысты айту анық емес, баланың дыбыстары бар, бірақ жоқ автоматтандырылған немесе дыбыстың бұзылуы бар. Дыбыстық сөйлеудің экспрессивтілігі жеткіліксіз қалыптасқан, айқын емес айтылу, интонацияны айтуға, қарқынын өзгертуге көмек қажет

балалар сөйлеу және дауыс күшін өздігінен реттей алады. Бала айтылымдағы сөздің буындық құрылымының үш бұзылуына мүмкіндік береді ұсыныстар, экспериментатордың аз көмегі қажет. Жоғары деңгей (12-15 балл). Балада проблемалар жоқ артикуляциялық аппараттың құрылымында ол өзін-өзі басқарады барлық тапсырмаларды орындайды, барлық артикуляциялық позаларды қиындықтар, экспериментатордың көмегі қажет емес, синкинезия жоқ. Фонемалық есту жағдайы қалыпты, бала дәл және барлық буын қатарларын көрсетілген қарқынмен дұрыс ойнатады. Балалардағы дыбысты айту түсінікті, айқын, бәрін дұрыс айтады, дыбыстар оқшауланған және сөздерде, сөйлеуде бұрмаланулар, алмастырулар жоқ, жіберулер, экспериментатордың тапсырманы орындау кезінде көмегі жоқталап етіледі. Сөйлеудің дыбыстық экспрессивтілігі қалыптасады, бала сөйлейді анық, сөйлеу қарқынын өзгерте алады, интонациялық түс береді дауыс күшін, көмек көрсетуді реттейді. экспериментатор қажет емес. Әр түрлі буын сөздерінің айтылуы

сөйлемдердегі құрылымдар, балаларда қиындықсыз жүреді, барлық сөздер бала сөйлемдерді дұрыс қайталайды.

Зерттеу нәтижелерін алғаннан кейін біз одан әрі анықтадық

5-6 балаларда сөйлеудің дыбыстық мәдениетін қалыптастыру бойынша іс-шаралар жоспары фонетикалық-фонемалық дамымауы бар .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

  1. Игры  в логопедической работе с детьми: Пособие для логопедов и воспитателей детсадов Под. Ред. В.И. Селиверстова. – 3-е изд. – М.: Просвещение, 1981. -192 с.
  2. Использование логопедических игр в логопедической работе/ Сост. Д.А. Мазо, А.М.Черник, М.Ф.Фомичева. М.,1971.
  3. Практическая психология и логопедия № 1-2 2003г. /Игровые приемы в логопедической работе с дошкольниками на этапе обучения навыкам звукового анализа и синтеза/ А.Ю.Никитина.  
  4. Журнал «Логопед» №3 2004год. Новые информационные технологии в логопедической работе.Гаркуша Ю.Ф.Манина Е.В.,

 Новое в логопедииЧерлина Н.А.

Автор:
Эльвира Аубакенова ,І. Жансүгіров атындағы Жетісу университетінің «Zhansugurov College».