Аңдатпа. Мақала мектеп бағдарламасына физика, химия, биология, экология және физикалық география пәндерін интеграциялау тәсілдеріне арналған. Автор жаратылыстану пәндерін интеграциялау идеясының мазмұнын зерттеп, оны өмірде қолданудың артықшылығын көрсетеді. Мақалада сонымен қатар интеграцияны жүзеге асырудың үш деңгейі берілген. Мақалада пәнаралық интеграция мәселелері қарастырылады, сонымен қатар оларды шешу әдістері ұсынылады.
Сайып келгенде, автор интеграциясы жалпы білім беретін мектептерде шешілуі қажет маңызды мәселе деген қорытындыға келеді. Бүгінгі күні бұл мәселені шешудің көптеген тиімді әдістері бар. Бұл мақалада біз талқыланатын мәселеге қысқаша шолу жасауға тырыстық.
Түйін сөздер: химия, жаратылыстану пәндері, интеграция, пәнаралық интеграция, бинарлық сабақ
Мектепте жаратылыстану пәндері табиғатты және оның жекелеген бөліктерін зерттеудегі негізгі «жүктеме» болып табылады. Осы тұрғыда, оларды төмендегідей қарастыруға болады [1]:
Химия – заттарды, олардың құрамы мен құрылымын, құрамы мен құрылымына байланысты қасиеттерін, химиялық реакциялар әсерінен болатын құрамдағы өзгерістерді, сондай-ақ осы өзгерістерді реттейтін заңдар мен заңдылықтарды зерттейтін сала;
Физика – материя, оның құрылысы, қозғалысы сияқты табиғаттың ең қарапайым және әмбебап заңдарын зерттейтін ғылым. Барлық жаратылыстану ғылымдары физика заңдарына негізделген;
Биология – тірі заттар, олардың құрылысы, қызметі, өсуі, шығу тегі, эволюциясы және дүние жүзінде таралуы, сонымен қатар жіктелуі туралы ғылым;
Физикалық география – географиялық қабық пен оның құрылымдық бөліктерінің құрылымын, динамикасын және қызметін зерттейтін сала. Бұған табиғи-территориялық кешендер мен олардың құрамдас бөліктері, табиғатты тиімді пайдалану және географиялық болжау жатады.
Экология – тірі ағзалар мен олардың қауымдастықтарының бір-бірімен және қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі туралы ғылым. Осылайша, педагогикада интеграция дегеніміз – біртұтас дүниетанымды құру мақсатымен белгілі бір білім беру жүйесіндегі мазмұнның құрылымдық элементтері арасындағы байланыстарды орнату процесі [2].
Жаратылыстану пәндерінің интеграциясы деп біртұтас жаратылыстану бейнесін қалыптастыру мақсатында мектептің оқу іс-әрекетінде физика, химия, биология, физикалық география және экология арасындағы әдістемелік, мазмұндық, процессуалдық, әдістемелік және ұйымдастырушылық байланыстарды жүзеге асыру деп түсінеміз.
Жаратылыстану пәндері біртұтас болғандықтан, бұл келесі мүмкіндіктерге ие [3]:
а) білім беру тақырыптарының пәндік мазмұнын анықтауда субъективті тәсілді қолдануды барынша азайту;
ә) оқытушылардың да, студенттердің де назарын оқу пәнінің негізгі элементтеріне аудару;
б) танымдық тапсырмаларды күрделендіріп, пәнаралық байланыс орнату жұмыстарын кезең-кезеңімен ұйымдастыру;
в) әр түрлі оқу пәндерін пайдалану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытуға ықпал ету;
г) мұғалімдер мен студенттер арасындағы шығармашылық ынтымақтастықты қолдау;
ғ) негізгі философиялық мәселелерді әртүрлі пәндердің көмегімен зерттеу және т.б.
Педагогика мен әртүрлі пәндерді оқыту әдістемесінде интеграцияның бірнеше деңгейі бар [4]:
1. Жеке оқу пәндеріне кіретін ұғымдардың, білім мен дағдылардың пәнішілік интеграциясы. Бұл деңгей шеңберінде белгілі бір пәнге қатысты білім жүйеленеді. Бұл жаңа заңның ашылуына және дүние суретінің кеңеюіне әкелетін бір-бірінен бөлек фактілерді бір құрылымға айналдыру процесі. Бұл деңгейдегі интеграцияның негізгі мақсаты материалды үлкенірек бөліктерге біріктіру болып табылады. Сайып келгенде, бұл пән мазмұнының құрылымының өзгеруіне әкеледі. Біріктірілген мазмұн неғұрлым бай ақпараттық материал болып табылады, сондықтан ол неғұрлым бай ақпарат санаттарында ойлау қабілетін дамытуға арналған. Мазмұнға жаңа материал, байланыстар мен тәуелділіктер біртіндеп қосылады.
2. Пәнаралық байланыс – бұл әртүрлі пәндердің, фактілердің, идеялар мен принциптердің жиынтығы. Бұл студенттер бір пәннің принциптерін, тұжырымдамаларын және әдістерін басқаларды үйрену үшін қолданғанда орын алады. Бұл деңгейде мазмұнды жүйелеудің нәтижесі оқушылардың санасында дүниенің тұтас бейнесін қалыптастыру болып табылады. Бұл жалпы ғылыми түсініктерде, категориялар мен әдістерде көрсетілген мүлде жаңа білім түрін жасауға әкеледі. Пән ішілік интеграция пән аралық интеграциядан айтарлықтай жоғары.
3. Пәнаралық педагогика негізгі және қосымша білім мазмұнының элементтерін қамтиды. Бұл интеграцияның ең жоғары деңгейі. Оны жалпы білім берудің білім беру бағыттарының мазмұнын балалардың мектептен тыс уақытта алатын білім мазмұнымен біріктіру деп сипаттауға болады [5].
Бұл мақалада біз пәнаралық интеграцияны жүзеге асырудың әртүрлі әдістерін егжей-тегжейлі қарастырамыз. Оларға мыналар жатады:
— объектілер арасында байланыстар құру;
— кіріктірілген әдістерді қолдана отырып сабақ өткізу;
— интеграцияланатын курстарды құру.
Алдымен пәнаралық байланыстарды қарастырайық. Біздің тәжірибеміз көрсеткендей, пәнаралық байланыстар оқу қызметінің тұтастығы тұрғысынан бірнеше деңгейде әрекет етеді:
— мазмұндық (факті, теориялық, концептуалды);
— функционалдық (сөйлеуді дамыту, ақпаратпен жұмыс және басқа да метапәндік әрекеттер);
— әдістемелік (оқытудың нақты әдістерін пайдалану, мысалы, репродуктивті, ізденіс, шығармашылық және т.б.);
— ұйымдастырушылық (пәнаралық байланысты қамтамасыз ету жұмысындағы эпизодтық, жүйелілік және сабақтастық).
Келесі кезекте пәнаралық интеграцияны жүзеге асырудың екінші жолы – кіріктірілген сабаққа тоқталамыз. Ол бірқатар жағдайларда жүзеге асырылады:
— білім беру бағдарламаларында бір материалдың қайталануы анықталғанда;
— параллельді пәннен дайын мазмұнды алу арқылы тақырыпты оқуға уақытты үнемдеуге ұмтылу;
— адам өмірінің әртүрлі жақтарын қамтитын ғылымаралық және жалпы категорияларды, заңдылықтарды, принциптерді зерттеу;
— әртүрлі ғылымдардағы бірдей құбылыстарды, оқиғаларды, фактілерді сипаттау мен түсіндірудегі қайшылықтарды анықтау;
— зерттелетін құбылыстың кеңірек көріну өрісін көрсету, зерттелетін пәннің шеңберінен шығу және т.б.
Кіріктірілген сабақ, педагогикалық тәжірибе көрсеткендей, бірқатар мүмкіндіктерге ие. Кіріктірілген сабақтарды өткізу мыналарға ықпал етеді:
— дидактиканың ең маңызды қағидасын – жүйелі оқыту принципін жүзеге асыру;
— оқушылардың пән бойынша білім деңгейін арттыру;
— оқушылардың ой-өрісін дамыту (абстракциялау, негізгі нәрсені бөліп көрсету, аналогиялар жасау, талдау, салыстыру, жалпылау);
— жүйелі дүниетанымның дамуы және т.б.
Мектеп тәжірибесінде әдетте кіріктірілген сабақтың екі түрі жүргізіледі.
1. Пәнаралық сабақ – оқытылатын материал басқа пәндерден алынған мәліметтермен көркемделеді. Сонымен қатар уақыт бойынша бөлінген бірнеше пәндердің тоғысқан тақырыптары бойынша оқытудың синхрондылығы қамтамасыз етіледі. Пәнаралық сабақты әдетте бір мұғалім жүргізеді. Мысалы, 10-сыныптың биология курсында биологиялық маңызды органикалық заттарға (липидтер, көмірсулар, белоктар, нуклеин қышқылдары) байланысты тақырыптарды оқығанда осы қосылыстардың құрылысы мен қасиеттері туралы химиялық білімдерге сүйену керек. Нәтижесінде биология сабағында келесі логикалық схема жүзеге асырылуы керек: заттардың құрылымы — заттардың қасиеттері — заттардың биологиялық қызметтері.
2. Бинарлық сабақ – тақырып екі немесе одан да көп пәндерді пайдалана отырып, әртүрлі көзқарастардан қарастырылады. Мұндай сабақтың ерекшелігі – бір пәннен материалды баяндау екіншісінде жалғасады. Бинарлы сабақта бір білім саласының пәндерін оқыту процесінде пәнаралық байланыстар жүзеге асады. Мысалы, сол 10-сыныптың биология курсында «Су және оның биологиялық рөлі» тақырыбын оқығанда физика, химия, биология мұғалімдерінің сабақты бірге өткізуі мүмкін және тіпті қажет, өйткені оның құрылымдық ерекшеліктерін түсінбей-ақ су молекуласы мен оның ерекше қасиеттерін ескере отырып, бұл таңғажайып сұйықтықтың биологиялық функцияларын түсіну мүмкін емес.
Енді жаратылыстану пәндерін интеграциялаудың үшінші және соңғы әдісі – кіріктірілген курстарды әзірлеуге тоқталайық. Ең алдымен, біз сабақтарда оқытылатын курстар туралы айтып отырмыз. Бұл гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық бейіндегі 10 және 11 сынып оқушыларына арналған «Жаратылыстану» негізгі курсы.
Бұл курста физика, химия және жалпы биологияның теориялық және қолданбалы негіздері оқытылады. Ол қазіргі уақытта адамзат бетпе-бет келіп отырған проблемаларды көрсетеді және олардың шешімдері үйлесімді дамыған және құзыретті тұлғаны дамытуға, қоршаған орта мен адам денсаулығын сақтауға бағытталған.
Жаратылыстану курсын енгізу академиялық пәндерді біріктіру арқылы қажет емес көп пәндік мәселелерді жоюға көмектеседі. Жаратылыстанудың философиялық жалпыламаларын оқытуға дайын мұғалімдердің жетіспеушілігі бұл курсты жаппай мектептерге енгізудегі басты кедергі болып табылады.
Екіншіден, кіріктірілген сипаттағы сыныптан тыс жұмыстар мен элективті курстар туралы ұмытпау керек. Мұндай курстардың мысалдарына биохимия, биофизика, химиялық физика, физикалық химия, табиғатты қорғау және қоршаған ортаны басқару жатады.
Қорытындылай келе, біз пәнаралық интеграцияны жүзеге асырумен байланысты мәселелерді ұсынамыз. Біздің ойымызша, олар мыналарды қамтиды:
— оқулықтар мен бағдарламалар арасында пәнаралық және уақыттық үйлестірудің болмауы;
— жаратылыстану пәндері өте егеменді, бұл терминологияның, анықтамалардың сәйкессіздігіне және кейде нюанстарға әкеледі;
көбінесе басқа пәндерді оқу кезінде жасалған идеялар пәндерді оқыту кезінде пайдаланылмайды;
— мұғалімдердің басқа пәндерден алған білімдерін дұрыс пайдаланудағы қиындықтар.
Біздің педагогикалық тәжірибеміз бен бақылауларымыз жаратылыстану пәндерін интеграциялау мәселелерін шешу жолдары келесідей болуы мүмкін екенін көрсетеді:
— жаратылыстану пәндері арасында пәнаралық байланысты құруға бағытталған әртүрлі пән мұғалімдеріне арналған әдістемелік ұсыныстар жасау;
— әртүрлі пәндерді біріктіретін элективті курстарды, сондай-ақ сыныптан тыс жұмыстардағы курстарды құру;
— жаратылыстану пәндерінің экологиясы;
— мектепте «Жаратылыстану» пәні бойынша пәндерді тереңдетіп оқытуды тарату;
— әртүрлі жаратылыстану тақырыптары бойынша пәнаралық семинарлар өткізу;
— мұғалімдерді кәсіби даярлау және кешенді сипаттағы қосымша кәсіби бағдарламалар бойынша компьютерлік курстарды жүргізу және т.б.
Қорытындылай келе, жаратылыстану пәндерін интеграциялау қазіргі білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндет екенін атап өткен жөн. Бұл мәселе оқытудың кешенді және кешенді тәсілін дамыту қажеттілігінен туындайды. Бұл әдіс студенттерге әртүрлі ғылымдар арасындағы байланыстарды жақсы түсінуге және алған білімдерін өмірде пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жаратылыстану пәндерін білім беруге кіріктіру қазіргі білім беруді дамытудың маңызды бағыты болып табылады. Бұл қызықты әрі пайдалы оқу бағдарламаларын жасауға және студенттердің әлем туралы тұтас түсінігін дамытуға көмектеседі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века. Всеобщая история химии. М.: Наука, 1989. 395 с.
2. Соловьёв А. П., Карпов Г. В. Словарь-справочник по физической географии: книга для учителя. М.: Просвещение, 1983. 224 с.
3. Коджаспирова Г. М., Коджаспиров А. Ю. Педагогический словарь. Ростов н/Д: МарТ, 2005. 448 с.
4. Матвеева М. М. Дидактические условия формирования естественнонаучных представлений об окружающем мире в начальной школе: дис. … канд. пед. наук / Ульяновский государственный университет. Ульяновск, 2011. 362 с.
5. Петунин О. В. Познавательная самостоятельность учащейся молодежи: монография. Томск: Изд-во Томского университета, 2010. 372 с.
МЕТОДЫ ИНТЕГРИРОВАННОГО ОБУЧЕНИЯ ЕСТЕСТВОНАУЧНЫХ ПРЕДМЕТОВ
1* Г.А. Абдихалыкова, 2* А.Ж. Утемисова
1* Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан,
abd11khalykova@mail.ru
2* Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан,
utemisovaj@mail.ru
Аннотация. Статья посвящена путям интеграции предметов физики, химии, биологии, экологии и физической географии в школьную программу. Автор рассматривает содержание идеи интеграции естественных наук и показывает преимущества ее применения в жизни. Также в статье представлены три уровня реализации интеграции. В статье рассматриваются проблемы междисциплинарной интеграции, а также предлагаются методы их решения.
В конечном итоге автор приходит к выводу, что интеграция является важным вопросом, который необходимо решать в общеобразовательных школах. Сегодня существует множество эффективных способов решения этой проблемы. В этой статье мы постарались дать краткий обзор обсуждаемого вопроса.
Ключевые слова: химия, научные предметы, интеграция, междисциплинарная интеграция, бинарный урок.
METHODS OF INTEGRATED TEACHING NATURAL SCIENCE SUBJECTS
1* G.A. Abdikhalyk, 2* A.J. Utemisova
1* Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan,
abd11khalykova@mail.ru
2* Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan,
utemisovaj@mail.ru
Abstract. The article is devoted to ways of integrating the subjects of physics, chemistry, biology, ecology and physical geography into the school curriculum. The author examines the content of the idea of integration of natural sciences and shows the advantages of its application in life. The article also presents three levels of implementation of integration. In the article, the problems of interdisciplinary integration are considered, as well as the methods of solving them are proposed.
Ultimately, the author concludes that integration is an important issue that needs to be addressed in general education schools. Today, there are many effective ways to solve this problem. In this article, we tried to give a brief overview of the discussed issue.
Keywords: chemistry, science subjects, integration, interdisciplinary integration, binary lesson
Автор: Г.Ә. Әбдіхалықова, А.Ж. Утемисова
Абай атындағы қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
