2025 жылдың 28 наурызында Таиландта магнитудасы 7,7 болатын жойқын жер сілкінісі болды. Нәтижесінде бірнеше биік ғимараттар құлады. Жер сілкінісінің ошағы 10 метр тереңдікте орналасқан деп хабарланды. Ғалымдар мұндай деректерді қалай алады? Магнитуда дегеніміз не, ол қарқындылықтан қалай ерекшеленеді және бұл параметрлер қалай өлшенеді?
Магнитуда мен қарқындылықтың айырмашылығы
Жер сілкінісінің күші көбінесе магнитуда және қарқындылық ұғымдарымен сипатталады. Бұл екеуі бірдей емес.
- Магнитуда — жер сілкінісі кезінде бөлінетін энергияның өлшемі. Ол Рихтер шкаласы бойынша 1-ден 10-ға дейінгі баллмен өлшенеді және жер сілкінісінің ошағындағы (жер астындағы басталған нүкте) энергияның мөлшерін көрсетеді. Магнитуда жер сілкінісінің болған орнына тәуелді емес және бір жер сілкінісі үшін тұрақты мәнге ие.
- Қарқындылық — жер сілкінісінің жер бетіне және ондағы объектілерге әсер ету дәрежесін сипаттайды. Бұл көрсеткіш эпицентрден қашықтыққа, топырақ түріне және ғимараттардың құрылымына байланысты өзгеруі мүмкін және бірнеше түрлі шкалалармен өлшенеді.
Жер сілкінісін қалай өлшейді?
Жер сілкінісінің күшін өлшеу — күрделі міндет, себебі олар күтпеген жерден және кейде үлкен ауқымда болады. Дегенмен, ғалымдар жер асты дүмпулерінің қуатын бағалау үшін кешенді әдістерді қолданады, олар сейсмикалық толқындарды тіркеуді және жер бетіндегі әсерлерді талдауды қамтиды.
Әлем бойынша жоғары сезімталдыққа ие сейсмографтармен жабдықталған сейсмологиялық станциялар желісі орнатылған. Бұл құрылғылар жер қыртысының ең әлсіз тербелістерін де анықтай алады. Жиналған деректер күрделі математикалық модельдер арқылы өңделіп, жер сілкінісінің магнитудасын, эпицентрін, ошақтың тереңдігін және ықтимал салдарын анықтауға мүмкіндік береді.
Рихтер шкаласы және оның шектеулері
Жер сілкінісін өлшеудің бірнеше шкаласы бар. Олардың бірі — американдық сейсмолог Чарльз Рихтер 1935 жылы ұсынған Рихтер шкаласы. Бұл шкала 1-ден 10-ға дейінгі шартты бірліктерден тұрады, мұнда 1 — адамдар сезбейтін микродүмпулер, ал 10 — үлкен қираулар мен елеулі адам шығындарына әкелетін апатты жер сілкіністері.
Алайда, Рихтер шкаласының шектеулері бар. Ол бастапқыда Оңтүстік Калифорниядағы кішігірім дүмпулерді бағалау үшін жасалған. Жер сілкінісінің қуаты артқан сайын, бұл шкаланың дәлдігі төмендейді, сондықтан уақыт өте келе қосымша шкалалар пайда болды.
Медведев — Шпонхойер — Карник шкаласы (MSK-64)
Ресейде жер сілкінісінің қарқындылығын өлшеу үшін MSK-64 шкаласы қолданылады, ол ХХ ғасырдың ортасында әзірленген. Рихтер шкаласынан айырмашылығы, ол жер сілкінісінің ошағындағы энергияны емес, оның сыртқы көріністеріне назар аударады және 1-ден 12-ге дейінгі баллдармен өлшенеді.
- 1 балл — тек сейсмикалық құралдармен сезілетін әлсіз дүмпу.
- 2 балл — жекелеген адамдар мен өте сезімтал үй жануарлары ғана сезетін сирек әлсіз тербелістер.
- 3 балл — кейбір ғимараттардың ішінде ғана сезілетін дүмпулер.
- 4 балл — көпшілік адамдар сезетін орташа тербелістер, жиһаздың дірілі, ыдыстың сылдырлауы.
- 5 балл — ғимараттардың жеңіл зақымдануын, әйнектердің сынуын тудыратын айтарлықтай күшті жер сілкінісі.
- 6 балл — көптеген ғимараттардың зақымдануы, шкафтардың құлауы, қабырғаларда жарықтардың пайда болуы.
- 7 балл — көптеген ғимараттардың елеулі зақымдануы, топырақта жарықтардың пайда болуы.
- 8 балл — кейбір ғимараттардың құлауы, жолдардың елеулі зақымдануы.
- 9 балл — ғимараттардың ауқымды қирауы, жер бедерінің өзгеруі.
- 10 балл — көптеген құрылыстардың толық қирауы, опырылулар.
- 11 балл — барлық дерлік құрылыстарды жойып, ландшафтты өзгертетін апатты дүмпулер.