Зейнолла Әдемі, Косбагамбет Ұлту, Құдайберген Дана
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті Математика, Физика және Информатика факультеті
6В01507 Информатика мамандығы 3курс
ИОК222 тобының студенттері
Аңдатпа: Мақалада Қазақстандағы ұлттық бағалау жүйесін жетілдірудегі тестологияның педагогикалық негіздері қарастырылады. Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) жүйесінің құрылымы, тарихы және қазіргі мазмұны талданады. Қазіргі тест тапсырмаларының түрлері, олардың құзыреттілікке негізделуі және сапалық көрсеткіштері сипатталады. Сонымен қатар тест тапсырмаларын құрастыруда валидтілік, сенімділік және әділдік талаптарының маңызы баяндалады. ҰБТ-ның артықшылықтары мен кемшіліктері сараланып, оны жетілдіруге қатысты педагогикалық ұсыныстар ұсынылады. Қорытындыда болашақ педагогтердің тестологияны меңгеруінің маңызы көрсетіледі.
Кілт сөздер: Тестология, педагогикалық өлшеу, ұлттық бағалау, ҰБТ, валидтілік, сенімділік, әділдік, білім сапасы.
Annotation: This article explores the pedagogical foundations of testology in the context of improving the national assessment system in Kazakhstan. It analyzes the structure, history, and current content of the Unified National Testing (UNT). The paper describes modern types of test items, their competence-based focus, and quality characteristics. Special attention is given to the importance of meeting testological criteria such as validity, reliability, and fairness. The strengths and weaknesses of the UNT are examined, and pedagogical recommendations for its improvement are proposed. The conclusion highlights the importance of mastering testology for future educators.
Keywords: Testology, pedagogical measurement, national assessment, UNT, validity, reliability, fairness, quality of education.
Кіріспе. Қазіргі заманғы білім беру жүйесі жаңашылдық, сапа және тиімділік талаптарына сай дамуды көздейді. Осыған байланысты оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау мен саралау үдерісі білім сапасын қамтамасыз етудің негізгі тетіктерінің біріне айналып отыр. Әсіресе ұлттық деңгейде жүзеге асырылатын бағалау жүйелері (мысалы, Ұлттық бірыңғай тестілеу – ҰБТ) тек оқушының білім деңгейін ғана емес, жалпы білім беру саласының тиімділігін айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан да ұлттық деңгейдегі бағалау мазмұны мен оны іске асыру жолдары қазіргі кезде педагогикалық өлшеу мен тестология ғылымдарының маңызды зерттеу объектісі ретінде қарастырылуда.
Қазақстанда ұлттық бағалау жүйесі тәуелсіздік алғаннан кейін біртіндеп қалыптасты. 2004 жылы енгізілген Ұлттық бірыңғай тестілеу – осы бағыттағы ауқымды әрі жүйелі бағалау формаларының бірі. Алғашқыда жоғары оқу орнына түсу емтиханы ретінде ғана қолданылған бұл жүйе бүгінде мектеп бітірушілердің білім сапасын стандартталған форматта бағалау және оқуға қабылдауда әділетті іріктеу жасау құралына айналды. Жыл сайын енгізіліп отырған құрылымдық өзгерістер мен жаңа форматтағы тапсырмалар аталған жүйенің тұрақты түрде жетілдіріліп жатқанын көрсетеді.
Дегенмен кез келген тестілеу әдісі ғылыми негізге сүйенбесе, оның нәтижелері нақты білімді көрсетуге қабілетсіз болуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда тестология ғылымының рөлі ерекше маңызды. Бұл ғылым педагогикалық өлшеудің негізгі қағидаларына сүйене отырып, тесттің валидтілік (яғни мазмұнға сәйкестік), сенімділік (нәтиженің тұрақтылығы) және әділдік (барлық қатысушыларға тең мүмкіндік) секілді сапалық көрсеткіштерін қамтамасыз етеді. ҰБТ-ның тиімділігі мен объективтілігі осы аталған көрсеткіштердің сақталу деңгейіне тікелей байланысты.
Негізгі бөлім. Тестология – оқушылардың оқу нәтижелерін тексеруге арналған тесттерді құрастыру, қолдану және олардың сапасын бағалау әдістерін зерттейтін ғылым саласы. Бұл бағыт өз ішінде педагогикамен, психологиямен және статистикалық талдау әдістерімен тығыз байланыста дамиды.
Тестология негізінен келесі ұғымдарға сүйенеді:
- Жарамдылық (валидтілік) – тест нақты не нәрсені өлшеуге бағытталғанын дәл айқындауы тиіс
- Сенімділік – бір оқушы тесті бірнеше рет тапсырған жағдайда, нәтижесі шамамен бірдей болуы
- Әділдік – тесттің мазмұны мен формасы барлық оқушылар үшін тең және бейтарап болуы
- Қиындық деңгейі мен айыру қабілеті – тапсырмалар әртүрлі деңгейде (жеңіл, орташа, күрделі) болуы және білім деңгейі жоғары мен төмен оқушыны ажырата алуы
Тестология оқушыны жай бағалау емес, оның танымдық қабілетін нақты және объективті өлшеу құралы ретінде қарастырылады.
Білім берудегі бағалау – оқу үдерісінің ажырамас бөлігі және оның сапасын арттыруға ықпал ететін құрал. Бағалаудың мақсаты – тек білім көлемін анықтау емес, сонымен қатар оқушының оқу барысындағы белсенділігі мен даму деңгейін сараптау. Бағалау бірнеше функцияны атқарады:
- Диагностикалық – оқушының білім деңгейін бастапқы кезеңде анықтау
- Мотивациялық – оқуға деген қызығушылық пен ынтаны арттыру
- Реттеуші – мұғалімге оқу үрдісін жоспарлап, түзету енгізуге көмек беру
- Қорытынды және қалыптастырушы бағалау – оқу жетістіктерін нақтылап, білім мен дағдыны бекіту
Аталған қызметтер арқылы бағалау үдерісін тиімді жүзеге асыруға болады. Өлшеу – бағалаудың сандық және нақты нәтижелерге негізделген түрі. Осы ретте тестология өлшеудің ғылыми базасын қалыптастырып, оқушыны дамыту мен мұғалім шешімінің дәлдігін қамтамасыз етеді. Мұғалім бағалау арқылы оқу үдерісін басқарады, оқушы өз даму бағытын көреді, ал білім беру жүйесі тиімді шешім қабылдайды.
Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) – Қазақстанның білім беру саласында оқу жетістіктерін стандартталған форматта бағалауға арналған негізгі жүйелердің бірі саналады. 2004 жылы енгізілген бұл жүйе бастапқыда мектеп түлектерінің білімін бағалау және жоғары оқу орындарына түсуге мүмкіндік беру мақсатында қолға алынған болатын. ҰБТ-ның басты міндеті – бітіруші түлектің оқу нәтижелерін объективті бағалай отырып, елдегі білім сапасын талдауға және мемлекеттік білім саясатын қалыптастыруға ғылыми негіз ұсыну.
Енгізілген кезеңнен бері ҰБТ құрылымында бірнеше өзгерістер болды. Алғашында бес пән қамтылса, 2017 жылдан бастап мектеп бітіру емтихандары мен жоғары оқу орындарына қабылдау емтихандары бір-бірінен бөлінді. Қазіргі уақытта тестілеу электрондық форматта ұйымдастырылады және талапкерлерге оны жылына екі рет тапсыру мүмкіндігі беріледі. Үш пән қамтылады: оқу сауаттылығы (міндетті) және екі бейіндік пән. Барлық тапсырмалар әртүрлі форматта ұсынылады: бір немесе бірнеше дұрыс жауапты тесттер, қысқа ашық жауаптар, контексті мәтіндерге негізделген сұрақтар. Максималды балл саны – 140.
Жаңартылған формат білімді тек жаттап алу деңгейінде емес, оқушының ойлау қабілетін, функционалдық сауаттылығын және нақты жағдайда білімді қолдану машығын да бағалауға бағытталған. Қазіргі таңда қолданылып жатқан тест тапсырмалары оқу жетістігін жан-жақты саралауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда:
- Бір дұрыс жауапты тесттер – оқушының есте сақтау қабілетін тексереді
- Бірнеше дұрыс жауапты тапсырмалар – терең түсіну мен логикалық ойлауды қажет етеді
- Ситуациялық сұрақтар – мәтін, кесте немесе диаграмма негізінде шешім қабылдауды бағалайды
Бұл тапсырмалар Bloom таксономиясы негізінде құрастырылып, білім мен дағдыны түрлі деңгейде бағалауға мүмкіндік береді.
Жоғары сапалы тест – жай сұрақтар жиынтығы емес, ол ғылыми талаптарға сәйкес жасалған өлшеу құралы болуы тиіс. Осы орайда тестология ғылымы тест мазмұны мен құрылымын айқындайтын нақты ережелер мен өлшемдер жүйесін ұсынады. Құрастырылатын тапсырмалар міндетті түрде:
- оқу бағдарламасына сәйкес келуі
- әртүрлі когнитивтік деңгейлерді қамтуы
- тілдік жағынан нақты және түсінікті болуы
- психометриялық талаптарға (қиындық, айыру қабілеті, сенімділік) сай болуы
- барлық оқушыларға әділ жағдай ұсынуы тиіс
Жаңа тест нұсқалары практикалық сынақтан өткізіліп, алынған нәтижелер талдау арқылы тексерілгеннен кейін ғана қолданысқа енгізілуі қажет. Бұл – әділ әрі сенімді бағалау жүйесін қалыптастырудың негізгі шарты.
ҰБТ жүйесіне бірнеше маңызды жетістіктер енгізілді. Атап айтқанда, компьютерлік формат іске қосылды, талапкерлерге тестті екі рет тапсыру мүмкіндігі берілді, тапсырмалар мазмұны функционалдық сауаттылыққа бағдарланды, ал тестілеу процесінде әділдікті сақтау мақсатында техникалық бақылау күшейтілді.
Соған қарамастан, ҰБТ құрамында шешімін таппаған кейбір мәселелер де бар. Кейбір пәндерде бұрынғыдай механикалық жаттауға негізделген сұрақтар сақталып келеді. Жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын тексеретін тапсырмалар әлі де жеткіліксіз, ал тест әзірлеушілердің кәсіби даярлығы әркелкі деңгейде. Мұндай олқылықтарды жою үшін тестология талаптарын толық орындау, мұғалімдерге арналған арнайы дайындық курстарын ұйымдастыру және барлық тест тапсырмаларын ғылыми сараптамадан өткізу қажет.
Бүгінгі күні ҰБТ – еліміздегі білім сапасын жүйелі түрде бағалауға арналған негізгі құрал болып отыр. Дегенмен, оны қазіргі заман талаптарына сәйкестендіру үшін тест мазмұнын қайта қарап, педагогикалық және тестологиялық қағидаттар негізінде нақты ұсыныстар енгізу маңызды.
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты — оқушыны тек білімді жаттап алуға емес, оны нақты өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдануға үйрету. Осыған сәйкес бағалау жүйесі де құзыреттілікке негізделуі қажет. Мұндай бағыттағы бағалау шынайы өмірмен байланысты тапсырмаларды қамти отырып, оқушыдан логикалық ойлау, функционалдық сауаттылық және дербес шешім қабылдау қабілеттерін талап етеді. ҰБТ құрамына осындай құзыреттілікке бағытталған тапсырмаларды енгізу – оқушыны өмірге бейімдеудің тиімді жолы әрі елдегі адами капиталдың сапасын арттырудың бірден-бір тетігі.
Сапалы тестілеудің негізі – кәсіби білікті мұғалім. Алайда қазіргі таңда мұғалімдердің бір бөлігі таным деңгейін ескермей, тапсырманың мазмұнын толық қамтымай немесе психометрикалық талдау жүргізе алмай жатады. Сондықтан мұғалімдерге арналған тестология бойынша арнайы біліктілік арттыру курстары қажет. Бұл курстарда педагогтерге тест құрастыру, сараптау және бағалау жолдары үйретілуі тиіс. Мұғалімнің тест құрастыру қабілеті жоғары болса, оқушылардың да оқу жетістіктері нақты әрі сапалы бағаланатын болады.
Сонымен қатар, ҰБТ жүйесі тек білімді ғана емес, әлеуметтік әділеттілікті де қамтамасыз етуі керек. Бұл үшін алдымен тілдік теңдік сақталуы қажет, яғни қазақ және орыс тіліндегі нұсқалар мазмұны мен күрделілігі жағынан тең дәрежеде болуы тиіс. Бұдан бөлек, аймақтық теңдікке мән беру керек — тапсырмалар еліміздің барлық өңірлеріне бірдей түсінікті болуы шарт. Ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушылар үшін арнайы бейімделген нұсқалар ұсынылуы тиіс. Мысалы, үлкейтілген қаріп, дыбыстық формат, қосымша уақыт беру секілді әдістер қарастырылуы қажет. Тестілеу тек мазмұндық жағынан емес, психологиялық тұрғыдан да қолайлы ортада өтуі тиіс.
Қорытынды. Қазіргі Қазақстандағы білім беру жүйесінде оқушылардың оқу жетістігін нақты, әділ және сенімді түрде бағалау негізгі басымдықтардың бірі болып отыр. Осы мақсатта тестология ғылымы білім сапасын өлшеудің ғылыми-әдіснамалық негізін қамтамасыз етеді. Бұл сала тек техникалық тексеру ғана емес, оқыту мен бағалау арасындағы байланысты нығайтатын, әрі білім алушының жеке дамуына әсер ететін күрделі педагогикалық құрал ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда ұлттық бағалау жүйесін жаңғырту мен жетілдіру ісінде тестология ғылымының рөлі ерекше маңызды.
Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) еліміздегі білім сапасының көрінісі ғана емес, жалпы оқу үдерісін талдауға және білім беру жүйесін басқаруға арналған стратегиялық құрал болып табылады. Бұл жүйенің әділетті, сенімді әрі дамытушы сипатқа ие болуы — оның педагогикалық өлшеу ғылымының талаптарына сай құрылуына тікелей байланысты. Басқаша айтқанда, ҰБТ талапкерлерге тең мүмкіндік ұсынып, нақты әрі тұрақты нәтижелер көрсетуі тиіс және әрбір оқушының әлеуетін ашуға ықпал ете алуы қажет.
Болашақ мұғалімдер ретінде тестология саласын меңгеру біз үшін кәсіби шеберлікті арттырудың, әділ бағалаудың және сапалы оқытудың маңызды құрамдас бөлігі саналады. Тест тапсырмаларын әзірлеуде ғылыми ұстанымдарды білу, бағалау нәтижесін сауатты талдау және оны оқушы дамуына бағыттау — заманауи педагогтің маңызды құзыреттерінің қатарына жатады. Білім беруде басты мақсат — білім көлемін тек өлшеу емес, оқушыны жетілдіруге бағытталған бағалау жүргізу екенін түсінген мұғалім ғана бүгінгі өзгермелі білім кеңістігінде табысты бола алады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Абдырайымов, А. (2019). Білім берудегі бағалау және тестология. Алматы: «Білім» баспасы. 45–67 беттер. https://www.elib.kz/
2. Баймурзаев, М. (2020). Білім берудегі бағалау және оның психологиялық негіздері. Нұр-Сұлтан: «Фолиант» баспасы. 102–115 беттер.
3. Болатбеков, Н. (2021). Педагогикалық өлшеу және тестология негіздері. Шымкент: «Оқулық» баспасы. 88–94 беттер.
4. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ұлттық тестілеу орталығы. (2023). ҰБТ статистикалық есебі. Астана: ҰТО. 21–35 беттер. https://testcenter.kz/
5. Brookhart, S. M. (2014). How to Create and Use Rubrics for Formative Assessment and Grading. Alexandria, VA: ASCD. p. 103.
6. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. (2022). Орта білім беру мазмұнын жаңарту бойынша әдістемелік нұсқаулықтар. Астана: ҚР БҒМ. 56–72 беттер.
7. OECD. (2018). Education at a Glance: OECD Indicators. Paris: OECD Publishing. pp. 112–130. https://www.oecd.org/education/education-at-a-glance/
8. Gov.kz мемлекеттік сайты. https://www.gov.kz/memleket/entities/sci/press/news/details/973037?lang=ru
