Әдеби шығармалар арқылы оқушылардың тілдік мәдениетін дамыту

Автор: АБИРОВА ГУЛИНУР КАДИРХАНОВНА, “М.Әуезов атындағы” орта мектеп КММ-нің Қазақ тілі және әдебиеті, Алматы облысы,Еңбекшіқазақ ауданы, Қызылшарық ауылы

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, олардың рухани және зияткерлік дамуына ықпал ететін маңызды білім саласы болып табылады. Әсіресе, әдеби шығармалар оқушылардың тілдік мәдениетін жетілдіруде негізгі құрал ретінде ерекше орын алады. Тілдік мәдениет – адамның өз ойын сауатты, анық және әсерлі жеткізу қабілеті. Бұл қабілетті дамыту үшін әдебиеттен асқан құрал жоқ.

Мақалада әдеби шығармаларды оқыту арқылы оқушылардың тілдік мәдениетін қалыптастырудың маңыздылығы, әдістері мен нәтижелері талқыланады. Сонымен қатар, әдебиетті қолданудың әдістемелік жолдары қарастырылады.

Тілдік мәдениет: маңызы және оны дамыту қажеттілігі

Тілдік мәдениет дегеніміз – адамның қарым-қатынас жасаудағы, сөзді дұрыс қолданудағы, ойын анық жеткізудегі қабілеті. Қазіргі қоғамда жастардың өз ойын еркін, нақты жеткізе алмауы, тілдік қорының шектеулілігі жиі байқалады. Мұның бір себебі – әдебиетке деген қызығушылықтың төмендеуі.

Әдеби шығармалар арқылы оқушылардың тілдік мәдениетін дамытудың бірнеше маңызды аспектілері бар:

• Сөздік қорды байыту. Әдебиет оқушыны жаңа сөздермен, тіркестермен таныстырады.
• Тілдік сезімді қалыптастыру. Әдебиет арқылы оқушылар сөздің мағынасы мен эмоционалдық реңкін түсіне бастайды.
• Тұлғалық қасиеттерді дамыту. Әдебиет шығармалары оқушының дүниетанымына әсер етіп, олардың ойлау қабілетін жетілдіреді.

Әдеби шығармалардың тәрбиелік және тілдік маңызы

Әдебиет оқушыларға тілдің құрылымын, сөз байлығын, сөйлеу мәдениетін игеруге көмектеседі. Сонымен қатар, әдебиет – тәрбие құралы. Мысалы:

1. Абай шығармалары: Абай Құнанбаевтың қара сөздері оқушыларға терең ой салады, өмірге деген көзқарасын қалыптастырады.
2. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романы: Бұл шығарма оқушыларды қазақ халқының тарихы мен рухани құндылықтарына жақындатады.
3. Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы: Оның өлеңдері арқылы оқушылар отансүйгіштік пен ұлттық рухты бойына сіңіреді.

Әдеби шығармалар оқушыларды тілдік тұрғыдан дамытумен қатар, олардың эмоционалдық және рухани өсуіне ықпал етеді. Олар шығармалардағы кейіпкерлердің тағдыры арқылы өмірлік құндылықтарды түсінеді.

Әдеби шығармаларды оқыту әдістемесі

Әдеби шығармалар арқылы тілдік мәдениетті қалыптастыруда оқыту әдістерін дұрыс таңдау маңызды. Оқушылардың қызығушылығын арттыру және шығармашылық қабілетін дамыту үшін мұғалімдерге келесі әдістемелерді қолдану ұсынылады:

1. Диалогтық оқыту әдісі
   • Шығарманың мазмұнын талқылау барысында сұрақ-жауап арқылы оқушылардың ойлау қабілеті дамиды. Мысалы, Абайдың қара сөздерін талқылау кезінде оқушыларға ойлануға арналған сұрақтар қоюға болады:
     • «Бұл қара сөзде қандай мәселе көтерілген?»
     • «Автордың ойымен келісесің бе? Неліктен?»
2. Шығармашылық тапсырмалар
   • Әдеби шығармалар негізінде эссе жазу, өз өлеңдерін құрастыру немесе шағын сахналық қойылымдар дайындау оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытады.
3. Интерактивті әдістер
   • Заманауи технологияларды қолдану, мысалы, әдеби шығармаларды мультимедиа құралдары арқылы таныстыру немесе онлайн платформаларда пікірталас ұйымдастыру, оқушылардың қызығушылығын арттырады.
4. Сөздік жұмыс
   • Әдеби мәтіннен алынған жаңа сөздер мен тіркестерді түсіндіру арқылы оқушылардың сөздік қорын байытуға болады. Сонымен қатар, оларды күнделікті өмірде қолдану арқылы тілдік дағдыларын бекітуге мүмкіндік береді.

Тілдік мәдениетті дамытудың нәтижелері

Оқушылардың әдеби шығармалар арқылы тілдік мәдениетін дамыту бірнеше оң нәтижеге әкеледі:

1. Сөз байлығының артуы: Оқушылар жаңа сөздер мен тіркестерді меңгеріп, оларды дұрыс қолдануды үйренеді.
2. Сөйлеу мәдениетінің қалыптасуы: Өз ойын жүйелі және әсерлі жеткізуге дағдыланады.
3. Ойлау қабілетінің жетілуі: Шығармаларды талқылау барысында оқушылар өз пікірін білдіруге, талдау жасауға үйренеді.
4. Рухани дамуы: Әдебиет оқушының ішкі жан дүниесін байытады, эстетикалық және адамгершілік құндылықтарды бойына сіңіреді.

Қорытынды

Әдеби шығармалар оқушылардың тілдік мәдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Мұғалімдердің басты міндеті – оқушыларды әдебиетке қызықтырып, шығармаларды оқуға ынталандыру. Бұл оқушылардың тілдік және тұлғалық дамуына ықпал етіп қана қоймай, ұлттық мәдениетке деген құрметін арттырады.

Қазақ әдебиеті сабағы – тек білім беру емес, сонымен бірге, жас ұрпақты рухани байыту, тәрбиелеу және ұлттық құндылықтарды сіңіру алаңы. Сондықтан әдебиетті оқытуда шығармашылық, жаңашылдық пен инновациялық әдістерді қолдану – бүгінгі күннің басты талабы.