Автор:Жұмабек Айдана Жұмабайқызы
Н.Тілендиев атындағы балалар музыка мектебінің оқытушысы
Аннотация
Бұл мақалада домбыра үйренудің тиімді әдіс-тәсілдері зерттеледі. Домбыра – қазақ мәдениетінің маңызды символы, сондықтан оның үйрену әдістері жастардың музыкалық білімін дамытуда маңызды рөл атқарады. Мақалада классикалық, заманауи және дәстүрлі әдістердің сипаттамалары берілген, сонымен қатар, домбыра үйренудің теориялық негіздері мен музыкалық білімнің маңызды аспектілері қарастырылады. Жұмыс домбыра үйренудің психологиялық, танымдық, әлеуметтік және физикалық пайдасын көрсетеді, жастар арасында домбыра өнерін насихаттау мен ұлттық мәдениетті сақтау қажеттілігін айқындайды.
Түйін сөздер:Домбыра, ұлттық аспап, домбыра үйрену.
Домбыра – қазақ халқының ұлттық музыкалық аспабы, оның тарихы терең әрі бай. Домбыраның шығу тарихы V-VI ғасырларға саяды. Аспаптың құрылымы мен дыбысы қазақтың фольклорлық дәстүрімен, ұлттық әндерімен және күйлерімен тығыз байланысты. Домбыра халықтың эмоцияларын, ойларын және тарихын жеткізетін құрал болып табылады.Домбыра қазақ мәдениетінде тек музыкалық аспап ретінде ғана емес, сондай-ақ, тарихи және рухани символ ретінде де маңызды. Оның көмегімен халықтың ауыз әдебиеті, салт-дәстүрлері, ұлттық құндылықтары мен өмір салты көрсетіледі. Домбырамен орындалатын күй мен әндер арқылы халықтың әлеуметтік және экономикалық жағдайлары, өмірдің түрлі кезеңдері баяндалады.
Домбыраның эволюциясы ғасырлар бойы жүрді. Алғашқы домбыралар қарапайым құрылымға ие болды, бірақ уақыт өте келе, аспаптың дыбыстық мүмкіндіктері мен дизайны жетілдірілді.
1. Ежелгі домбыра: Алғашқы домбыралар тек екі ішектен тұрды. Олар көбінесе ұлттық салт-дәстүрлермен, аңыздармен және жырлармен байланысты болды.
2. Орта ғасырлардағы дамуы: ХІ-ХІІ ғасырларда домбыраның құрылымында өзгерістер болды. Ішектер саны көбейіп, шанақ пен мойынның пішіні өзгерді. Бұл кезеңде домбыра музыканттар арасында кеңінен танымал болды.
3. XIX ғасыр: Аспаптың дыбыстық мүмкіндіктері артты. Көптеген домбырашылардың шығармашылығы мен орындаушылық шеберліктері домбыраның музыкалық репертуарын байытты.
4. XX ғасыр: Заманауи домбыралардың конструкциясы жетілдірілді, оларда көбінесе үш немесе төрт ішек болады. Бұл кезеңде домбыра халық музыкасынан басқа, классикалық музыканың да маңызды бөлігіне айналды.
Музыкалық білімнің негіздері музыка теориясының элементтерімен танысуды қамтиды:
Нота: Музыкадағы дыбыстарды белгілейтін графикалық символ. Ноталар дыбыс биіктігін, ұзақтығын және динамикасын анықтайды. Домбыра ойнауда нотаны дұрыс оқу — музыка теориясын меңгерудің алғашқы қадамы.
Ритм: Музыкадағы уақыттық құрылым, дыбыс пен тыныс арасындағы қатынасты анықтайды. Ритм музыкадағы ырғақты, қозғалысты және динамиканы береді. Домбырамен ойнағанда ритмді дұрыс түсіну, шығарманың мазмұнын жеткізуге көмектеседі.
Мелодия: Музыкадағы дыбыс биіктіктерінің тізбегі, яғни, музыкалық фразаның негізгі элементі. Мелодия домбыра музыкасының негізін құрайды, ал орындаушының шеберлігі мелодияны қалай жеткізетініне байланысты.
Музыкалық тыңдау: Музыканы тыңдау арқылы адам түрлі стильдермен танысады, музыкалық сезім мен талғамды дамытады. Домбыраның музыкалық шығармаларын тыңдау оның орындау шеберлігін меңгеруге көмектеседі
Жаттығулар: Музыка теориясын практикалық түрде меңгеру үшін түрлі жаттығулар жүргізу қажет. Бұл жаттығулар домбыра пернелерін, ритмдер мен мелодияларды меңгеруге, музыкалық есту қабілетін дамытуға арналған.
Жалпы, домбыра үйрену музыкалық білім мен дағдыларды жетілдіруге, қазақ мәдениетінің тереңдігін түсінуге және ұлттық музыкалық дәстүрді жалғастыруға мүмкіндік береді.
Домбыра үйренудің пайдасы бірнеше аспектілерді қамтиды, оның ішінде психологиялық, танымдық және әлеуметтік пайдасы маңызды орын алады.
Эмоционалды денсаулық: Музыка адам эмоцияларын реттеуге көмектеседі. Домбыра үйрену, әсіресе күй орындау, адамның көңіл-күйін көтеріп, стрессті жеңуге мүмкіндік береді. Музыка терапиясы арқылы адамдар өз сезімдерін түсінуге, шығармашылық тұрғыдан өзін көрсетуге, және қиындықтарды жеңуге көмектесетін пайдалы құрал ретінде қызмет етеді.
Шығармашылық ойлауды дамыту: Домбыра ойнау арқылы импровизация жасау, музыкалық идеяларды жүзеге асыру шығармашылық қабілеттерді арттырады. Мұндай процесс адамдардың жаңа идеяларды генерациялау, проблемаларды шешу және жеке стильдерін дамыту дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді.
Зияткерлік дамуы: Музыкалық білім логикалық және сыни ойлауды дамытуға ықпал етеді. Домбыра үйрену барысында ноталарды оқу, ритм мен мелодияны түсіну адам зияткерлік қабілеттерін арттырады. Бұл процесс сыни тұрғыдан ойлау, проблема шешу және оқу дағдыларын жақсартуға көмектеседі.
Нейропсихологиялық әсер: Музыкамен айналысу ми қызметін жақсартады, есте сақтау қабілетін арттырады. Зерттеулер көрсеткендей, музыкамен шұғылдану мидың белсенділігін арттырады, нейрондық байланыстарды нығайтады, сөйлеу және оқу қабілеттерін жақсартады.
Қоғамдық байланыстарды нығайту: Домбыра үйрену мен орындау арқылы достармен және отбасы мүшелерімен ортақ қызығушылықтарды дамытуға мүмкіндік береді.
Ұлттық мәдениетті сақтау: Домбыра – қазақ халқының музыкалық мұрасының маңызды бөлігі. Домбыра үйрену ұлттық мәдениетті таныту және сақтау үшін үлкен рөл атқарады. Оны үйрену арқылы жастар ұлттық дәстүрлер мен өнердің байлығын түсініп, өз халқының мәдениетіне деген сүйіспеншілігін арттырады.Домбыра үйренудің психологиялық, танымдық және әлеуметтік пайдасы жастардың толыққанды дамуына ықпал етеді. Домбыра өнері арқылы олар тек музыкалық білімді ғана емес, сондай-ақ, өмірлік дағдыларды, мәдени құндылықтарды және әлеуметтік байланыстарды нығайтады.
Домбыра үйренудің физикалық пайдасы:
Координация және моторика: Домбыра ойнау саусақтар мен қолдың моторикасын дамытуға көмектеседі. Музыка орындау барысында қолдың және саусақтардың дәлдігі мен үйлесімділігін талап ететін жаттығуларды жасау, бұлшық еттерді дамытып, координацияны арттырады. Тиімді жаттығулар мен техника арқылы орындаушының қолдары шапшаң және икемді болады.
Дыбыс шығару техникасы: Дауыс жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді. Домбыраның дыбысын шығару үшін, дауыс техникасын меңгеру, сонымен қатар, тыныс алуды дұрыс ұйымдастыру қажет. Бұл аспаптың көмегімен ән айту немесе күйлер орындау арқылы дауыс қуаты мен дыбыс шығару қабілетін жақсартуға болады.
Домбыра үйренудің психологиялық, танымдық, әлеуметтік және физикалық пайдасы жастардың жан-жақты дамуына ықпал етеді. Психологиялық тұрғыдан эмоционалды тұрақтылық пен шығармашылық қабілеттер артады; танымдық аспектілер логикалық ойлауды жақсартады; әлеуметтік қатынастар нығайып, ұлттық мәдениетті сақтау маңызды болады. Физикалық пайдалар, атап айтқанда, моторика мен дауыс жүйесінің жетілдірілуі, жастардың денсаулығына оң әсер етеді.Осылайша, домбыра өнері жастар арасында насихатталып, ұлттық мәдениетті сақтау мен дамытуға үлес қосады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.Нұрғалиев Т. «Қазақ музыкасының тарихы». – Алматы: Қазақ университеті, 2010.[1.15 бет]
2. Әбдіманапов М. «Музыка теориясы: Нота, ритм, мелодия». – Астана: Фолиант, 2015.[2.28 бет.]
3. Жұмабаев С. «Қазақ халық музыкасының дәстүрлері». – Шымкент: Арыс, 2018.[3.68 бет.]
4. Мұхаметқали Б. «Музыкалық білім мен шығармашылық даму». – Алматы: Дәуір, 2021.[4.102 бет.]
5. Интернет ресурстары: «Dombyra» музыкалық порталы, «Musical Education Online» платформасы.[5.68 бет.]